ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο καρκίνος αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου παγκοσμίως μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Από την άλλη πλευρά, η άσκηση αποτελεί ένα απλό και προσιτό μέσο βελτίωσης της υγείας συνολικά. Μήπως ένα τόσο απλό και προσιτό σε όλους μέσο δεν μπορεί να ασκήσει πρόληψη έναντι ενός τόσο επιζήμιου προβλήματος υγείας, όπως είναι ο καρκίνος;

Σε αυτό το ερώτημα θα προσπαθήσω να απαντήσω χρησιμοποιώντας νεότερα δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά θα είναι η μετα-ανάλυση μελετών σχετικών με το παραπάνω ερώτημα που δημοσιεύθηκε το 2021, καθώς και δεδομένα από τις κατευθυντήριες οδηγίες της αμερικανικής αντικαρκινικής εταιρείας με έτος δημοσίευσης το 2020.

ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΜΟΡΦΩΝ ΚΑΡΚΙΝΟΥ

Ως γνωστό η άσκηση προσφέρει σημαντική ωφέλεια σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης υγείας. Ελαττώνει τις πιθανότητες εμφάνισης εμφράγματος μυοκαρδίου και βελτιώνει την καρδιαγγειακή υγεία συνολικά. Ελαττώνει τις πιθανότητες εμφάνισης αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων και βελτιώνει την αγγειακή υγεία συνολικά. Βελτιώνει την ψυχολογική κατάσταση, ελαττώνει τα επίπεδα stress και τις πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης. Βελτιώνει την φυσική, λειτουργική ικανότητα και αυξάνει την επιβίωση συνολικά. 

Με πολύ μεγάλη έμφαση όμως τονίζουμε ότι η άσκηση αποδεδειγμένα προλαμβάνει πολλές μορφές καρκίνου. Και ειδικότερα: 

1. Η φυσική άσκηση μέτριας προς υψηλής έντασης αποδεδειγμένα ελαττώνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες και καρκίνου του παχέος εντέρου (πλην καρκίνου του ορθού). Η υψηλής έντασης άσκηση ελαττώνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού και σε προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Η ελάττωση έστω της καθιστικής συμπεριφοράς ελαττώνει τις πιθανότητες εμφάνισης καρκίνου του μαστού σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες και καρκίνου του παχέος εντέρου (πλην του καρκίνου του ορθού).
2. Η άσκηση μέτριας προς υψηλής έντασης ελαττώνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του ενδομητρίου (αυτό επίσης επιτυγχάνεται και με την ελάττωση της καθιστικής συμπεριφοράς), όπως επίσης και καρκίνου των νεφρών.
3.  Η φυσική άσκηση μέτριας προς υψηλής έντασης ελαττώνει πιθανότατα την πιθανότητα εμφάνισης και άλλων μορφών καρκίνου, όπως: ήπατος, πνευμόνων, ωοθηκών, παγκρέατος, στομάχου, αδενοκαρκινώματος του οισοφάγου.

ΒΑΣΙΚΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ Η ΑΣΚΗΣΗ ΠΑΡΕΧΕΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Η άσκηση επιτυγχάνει όλες αυτές τις προστατευτικές δράσεις με διάφορους μηχανισμούς, όπως:

ΑΜΕΣΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΚΑΡΚΙΝΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ

1. Επιδρά ευνοϊκά στην αδρενεργική ισορροπία του οργανισμού (ισορροπία στην παραγωγή αδρεναλίνης, νοραδρεναλίνης αναλόγως των πραγματικών αναγκών), όπως επίσης επιδρά σε διάφορα σημεία των μεταβολικών «μονοπατιών» που χρησιμοποιούν τα καρκινικά κύτταρα. Αποτέλεσμα είναι η ευνοϊκή δράση της άσκησης άμεσα στον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων.
2. Η βελτίωση της διατμητικής τάσης του αίματος στα αγγεία έχει αποδειχθεί σε πειραματικά μοντέλα ότι μπορεί να θανατώσει με άμεσο μηχανικό τρόπο μεγάλο ποσοστό καρκινικών κυττάρων. Η διατμητική τάση είναι η πίεση που ασκεί το αίμα από το κέντρο του αυλού των αγγείων προς τα έξω, δηλαδή προς το εσωτερικό του τοιχώματος των αγγείων.
3. Η άσκηση επηρεάζει τον καρκινικό μεταβολισμό μέσω επίδρασης σε λειτουργίες που χρησιμοποιούν τα καρκινικά κύτταρα, όπως η αναερόβια γλυκόλυση. Επίσης βελτιώνει την μικροαγγείωση στο καρκινικό μικροπεριβάλλον και τη γενικότερη κατάσταση κυτταρικής υποξίας. 

ΕΥΝΟΪΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΛΙΠΩΔΗ ΙΣΤΟ

Η άσκηση ασκεί ευνοϊκή δράση στο επίπεδο του λιπώδους ιστού, το οποίο με τη σειρά του συμβάλλει στην προστασία του οργανισμού έναντι της εμφάνισης των διαφόρων μορφών καρκίνου που αναφέρθηκαν παραπάνω. Σε αυτό το πλαίσιο:

1. Επηρεάζει ευνοϊκά τα επίπεδα των αδιποκινών. Οι αδιποκίνες είναι πρωτεΐνες που εκκρίνονται από τα λιποκύτταρα και πραγματοποιούν λειτουργίες επικοινωνίας και μεταφοράς συγκεκριμένων πληροφοριών ανάμεσα στα κύτταρα. Στην περίπτωσή μας αυξάνονται επίπεδα αδιποκινών όπως η αδιπονεκτίνη και ελαττώνονται τα επίπεδα άλλων βλαπτικών αδιποκινών, όπως η γκρελίνη, η λεπτίνη και η ρεζιστίνη.
2. Η άσκηση βοηθά στην ελάττωση της υποκλινικής ή χαμηλής έντασης φλεγμονής που ευοδώνεται από ουσίες όπως οι λεγόμενες προφλεγμονώδεις κυτταροκίνες του λιπώδους ιστού. Όταν αυτές οι ουσίες αυξάνονται ανεξέλεγκτα (και χωρίς την ευεργετική δράση της άσκησης), ευοδώνεται η υποκλινική φλεγμονή και με τη σειρά της ευοδώνεται η καρκινογένεση.
3. Η άσκηση είναι αντίθετη στη βλαπτική δράση της καθιστικής ζωής που ευοδώνει τη συσσώρευση λίπους. Βοηθά στην καλύτερη ενεργειακή ρύθμιση του οργανισμού και στην αύξηση της λιπόλυσης. Ελαττώνονται παράλληλα οι οξειδωτικές ρίζες που μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στο γενετικό κώδικα των κυττάρων και επομένως να εμπλακούν στη διαδικασία της καρκινογένεσης.

ΕΥΝΟΪΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΤΟ ΑΝΟΣΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Παράλληλα με το λιπώδη ιστό η άσκηση, μέσω της καλύτερης ρύθμισης της αδρενεργικής ισορροπίας του οργανισμού, επιτυγχάνει ευεργετικές δράσεις στο ανοσολογικό σύστημα του οργανισμού, δηλαδή στο σύστημα άμυνας του οργανισμού έναντι όλων των ειδών βλαπτικών παραγόντων (όπως είναι και τα καρκινικά κύτταρα).

Αρχικά, μέσω αυτών των μηχανισμών κινητοποιούνται πληθυσμοί κυττάρων της φυσικής ανοσίας του οργανισμού-τα κύτταρα φυσικοί φονείς. Αυτά αποτελούν και το πρώτο κύμα αναχαίτισης του οργανισμού έναντι ξένων/καρκινικών κυττάρων. Επιπλέον κινητοποιούνται πληθυσμοί λευκών αιμοσφαιρίων που ανήκουν στην προσαρμοστική ανοσία του οργανισμού και δεν είναι άλλα από τα Τ-λεμφοκύτταρα, τα οποία με τη σειρά τους επίσης προσπαθούν με άμεσο τρόπο να φονεύσουν τα καρκινικά κύτταρα.

Παράλληλα η άσκηση μπορεί να θεωρηθεί ως μορφή οξέος στρες για τον οργανισμό, δηλαδή μορφή ερεθίσματος που με διακοπτόμενο και οξύ τρόπο ανακόπτει την κατάσταση σταθερότητας ή ομοιοστασία του οργανισμού. Αυτή η μορφή ερεθίσματος του οργανισμού έχει δειχθεί ότι βελτιώνει τη συνολική λειτουργικότητα του ανοσολογικού μας μηχανισμού, που-όπως είδαμε ανωτέρω-μέσω των υποπληθυσμών λευκών αιμοσφαιρίων ασκεί άμυνα έναντι της καρκινογένεσης.

Από την άλλη η άσκηση ανακόπτει και αναστρέφει τις βλαπτικές ενέργειες της χρόνιας μορφής στρες που δρώντας στον οργανισμό υποβιβάζει τη λειτουργικότητα του ανοσολογικού μας συστήματος. 

ΟΔΗΓΙΕΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΓΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΣΕ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ/ΕΦΗΒΟΥΣ

Σύμφωνα με τις νεότερες οδηγίες της αμερικάνικης αντικαρκινικής εταιρείας, συστήνονται για την πρόληψη του καρκίνου στους ενήλικες τα εξής:

1. Να ασκούνται με άσκηση μέτριας έντασης και συνολικής αθροιστικής διάρκειας ανά εβδομάδα τα 150 έως 300 λεπτά. Για παράδειγμα άσκηση μέτριας έντασης για 30 λεπτά την ημέρα και συνολικά επί 5 ημέρες την εβδομάδα μας κάνει αθροιστικά 150 λεπτά την εβδομάδα.
2. Εναλλακτικά, να ασκούνται με άσκηση υψηλής έντασης και για συνολική διάρκεια 75 έως 150 λεπτά ανά εβδομάδα.
3. Τέλος, μπορούν να ασκούνται με άσκηση μέτριας και υψηλής έντασης, δηλαδή με μείγμα άσκησης ισοδύναμο σε ένταση και διάρκεια σύμφωνα με τις ανωτέρω δύο οδηγίες. Σημειώνουμε πάντως ότι αναφέρεται ως προτιμότερη επιλογή αυτή της μεγαλύτερης διάρκειας άσκησης, δηλαδή προτιμότερα είναι τα 300 λεπτά συνολικά άσκησης ανά εβδομάδα.

Επιγραμματικά σημειώνεται ότι άσκηση μέτριας έντασης ορίζεται αυτή κατά την οποία η κατανάλωση ενέργειας εκ μέρους του οργανισμού γίνεται 3-5 ή και 6 φορές μεγαλύτερη από αυτή που καταναλώνεται σε συνθήκες ηρεμίας (3-6MET’s). Με όρους καρδιακής συχνότητας αυτό μπορεί να οριστεί ως άσκηση η οποία αυξάνει την καρδιακή συχνότητα στο 65-75% της μέγιστης υπολογιζόμενης (βάσει συγκεκριμένου μαθηματικού τύπου) καρδιακής συχνότητας για την ηλικία (π.χ. γρήγορο βάδισμα, βάδισμα σε ανηφορικό δρόμο, ποδηλασία με ταχύτητα περί τα 6χλμ/ώρα, κολύμβηση ψυχαγωγικού χαρακτήρα, χορός). Αντίστοιχα, όσον αφορά την άσκηση υψηλής έντασης, αυτά τα νούμερα γίνονται: περισσότερα από 6 ισοδύναμα ενέργειας (>6MET’s), ή καρδιακή συχνότητα που κυμαίνεται σε επίπεδα 75-90% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας για την ηλικία του ασκούμενου (π.χ. τρέξιμο, γρήγορη ποδηλασία έως >10χλμ/ώρα, ανταγωνιστικά αθλήματα όπως η καλαθοσφαίριση, αθλητική κολύμβηση, πολύ έντονος χορός).

Όσον αφορά στα παιδιά και τους εφήβους οι οδηγίες συστήνουν αθροιστική διάρκεια άσκησης 1 ώρα κάθε ημέρα για επίτευξη πιθανής αντικαρκινικής προστασίας. Τα δεδομένα των μελετών που αφορούν σε αυτούς τους πληθυσμούς είναι λιγότερο ισχυρά συγκριτικά με αυτά των ενηλίκων, ωστόσο κρίνεται ιδιαίτερα θετική για τη συνολική υγεία του οργανισμού η υιοθέτηση τέτοιας συμπεριφοράς από την παιδική κιόλας ηλικία.

Τέλος, συστήνεται ότι σε κάθε περίπτωση είναι ωφέλιμο να διακόπτεται τακτικά η καθιστική συμπεριφορά, δηλαδή να σηκωνόμαστε και να κάνουμε λίγα βήματα έστω, όταν τυχαίνει να καθόμαστε ή να είμαστε ξαπλωμένοι επί μακρόν, ή όταν προσηλωνόμαστε συνεχώς σε οθόνες (τηλεοράσεις, κινητά, τάμπλετ κλπ).

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΣΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Είναι ωφέλιμο και προάγεται η αντικαρκινική προστασία της άσκησης όταν, πέρα του ατομικού επιπέδου, και σε κοινωνικό επίπεδο προάγονται οι συνθήκες εκείνες που παρέχουν σε όλους τη δυνατότητα άσκησης. Με άλλα λόγια οι τοπικές κοινωνίες ωφελούνται όταν παρέχονται δημόσιοι χώροι άσκησης για όλους τους πολίτες και ταυτόχρονα παρέχονται οι εγγυήσεις για εύκολη πρόσβαση των χώρων αυτών από όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως των δυνατοτήτων τους. 

Καθίσταται φανερό ότι η άσκηση και η αθλητική συνείδηση γενικότερα είναι ωφέλιμο να καλλιεργούνται στο σχολικό περιβάλλον μέσω της σχολικής εκπαίδευσης, αλλά και μέσω άλλων επιπρόσθετων δραστηριοτήτων και πρωτοβουλιών που θα κεντρίζουν ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον των παιδιών.

Τέλος, προτείνεται η υιοθέτηση εκ μέρους όλων των ιατρών ενός ερωτηματολογίου σχετικού με τη φυσική δραστηριότητα στην καθημερινή συναναστροφή μας με τους ασθενείς και η παροχή αντίστοιχης συμβουλευτικής αντίστοιχα με τις επίσημες οδηγίες, όπως αυτές αναφέρθηκαν παραπάνω.